AI कसे शिकते: सुपरवाइज्ड फाइन-ट्यूनिंग विरुद्ध रिइन्फोर्समेंट लर्निंग

आपण सर्वजण वेगवेगळ्या प्रकारे शिकतो. काहीजण परीक्षेसाठी पाठ्यपुस्तकातून अभ्यास करतात, तर काहीजण सरावाने सायकल चालवायला किंवा पोहायला शिकतात. तुम्हाला आश्चर्य वाटेल, पण AI मॉडेल्सना प्रशिक्षण देण्याच्या पद्धतीही अशाच वेगवेगळ्या असतात. AI मॉडेल्सना कसे शिकवले जाते, हे त्यांच्या क्षमतेवर आणि वर्तनावर खोलवर परिणाम करते.

या लेखात आपण AI प्रशिक्षणाच्या दोन मुख्य पद्धतींबद्दल जाणून घेणार आहोत: सुपरवाइज्ड फाइन-ट्यूनिंग (SFT) आणि रिइन्फोर्समेंट लर्निंग (RL). DeepSeek आणि ChatGPT सारख्या शक्तिशाली AI मॉडेल्सना त्यांची अद्वितीय कौशल्ये कशी मिळतात हे आपण समजून घेऊया.

१. सुपरवाइज्ड फाइन-ट्यूनिंग (Supervised Fine-Tuning) – पाठ्यपुस्तकातून शिकण्यासारखे

मुख्य संकल्पना

सुपरवाइज्ड फाइन-ट्यूनिंग (SFT) ही पद्धत एखाद्या विद्यार्थ्याला प्रश्नांची उत्तरे असलेल्या पाठ्यपुस्तकातून शिकवण्यासारखी आहे. यात AI मॉडेलला पूर्व-लेबल केलेल्या डेटावरून शिकवले जाते.

सोपे उदाहरण

ज्याप्रमाणे आपण वहीत लिहिलेल्या गोष्टी वाचून शिकतो, त्याचप्रमाणे या पद्धतीत मॉडेलला योग्य उदाहरणे दाखवून प्रशिक्षण दिले जाते. उदाहरणार्थ, मॉडेलला ‘सफरचंद’ असे लेबल असलेला फोटो दाखवून ते सफरचंद काय आहे हे शिकवले जाते. मॉडेलला योग्य प्रश्न आणि त्यांची अचूक उत्तरे दिली जातात आणि ते त्यातून शिकते.

प्रक्रिया कशी कार्य करते?

• मॉडेलला लेबल केलेल्या डेटाचा (उदा. प्रश्नांची योग्य उत्तरे) एक मोठा संच दिला जातो.
• ते या योग्य उदाहरणांमधून पॅटर्न ओळखायला शिकते.
• मॉडेलने त्याला शिकवलेल्या गोष्टींवर आधारित ‘योग्य’ उत्तर द्यावे, हे त्याचे ध्येय असते.

२. रिइन्फोर्समेंट लर्निंग (Reinforcement Learning) – सायकल चालवायला शिकण्यासारखे

मुख्य संकल्पना

रिइन्फोर्समेंट लर्निंग (RL) ही एक बक्षीस-आधारित शिकण्याची पद्धत आहे. यात मॉडेलला थेट योग्य उत्तरे दिली जात नाहीत, तर ते स्वतःच्या अनुभवातून शिकते.

सोपे उदाहरण

हे अगदी सायकल चालवायला शिकण्यासारखे आहे. जेव्हा तुम्ही सायकल चालवायला शिकता, तोल जाऊन पडणे हे एक ‘शिक्षा’ असते आणि यशस्वीरित्या तोल सांभाळणे हे ‘बक्षीस’ असते. प्रयत्न आणि त्रुटीच्या प्रक्रियेतून, मॉडेल नैसर्गिकरित्या कौशल्य विकसित करते.

बक्षीस/शिक्षा प्रणाली कशी कार्य करते?

• मॉडेल एका वातावरणात एक कृती करते.
• जर कृतीमुळे सकारात्मक परिणाम झाला, तर त्याला ‘बक्षीस’ (reward) मिळते.
• जर कृतीमुळे नकारात्मक परिणाम झाला, तर त्याला ‘शिक्षा’ (punishment) मिळते.
• कालांतराने, मॉडेल जास्तीत जास्त बक्षिसे मिळवणाऱ्या कृती करायला शिकते.

३. सुपरवाइज्ड फाइन-ट्यूनिंग विरुद्ध रिइन्फोर्समेंट लर्निंग

४. ५ आश्चर्यकारक सत्य AI बद्दल

• 🚀 AI बिल्डर्स vs AI Operators: बिल्डर्स AI तयार करतात; Operators ते वापरतात.
• 💰 “कृपया” आणि “धन्यवाद” ची किंमत: अतिरिक्त टोकन्ससाठी संगणकीय खर्च वाढतो.
• 🎯 नोटबुकएलएम: वैयक्तिक रेझ्युमेवर आधारित मॉक मुलाखतीची तयारी.
• 📝 जनरेटिव्ह vs एजंटिक AI: चॅटजीपीटी फक्त मजकूर तयार करते; Manas AI पूर्ण कार्ये करते.
• 🔧 DeepSeek: RL वापरून नैसर्गिक तर्क क्षमता विकसित केली, कमी खर्चात प्रगत AI तयार.

५. प्रश्नोत्तरी

खालील प्रश्नांची उत्तरे प्रत्येकी २-३ वाक्यांत द्या.

1. AI बिल्डर्स आणि AI ऑपरेटर्स यांच्यात फरक काय आहे?
2. नोटबुकएलएम मॉक मुलाखतीत कशी मदत करते?
3. चॅटजीपीटी आणि डीपसीक यांच्यातील मुख्य तांत्रिक फरक काय आहे?
4. जनरेटिव्ह AI आणि एजंटिक AI मधील फरक जपानच्या सहलीच्या उदाहरणाने स्पष्ट करा.
5. LLMs च्या दोन मुख्य मर्यादा कोणत्या आहेत?
6. AI एजंट संदर्भातील ReAct फ्रेमवर्क काय आहे?
7. मल्टी-AI एजंटसाठी पदानुक्रमित नमुना काय आहे?
8. ध्येय-आधारित एजंट कसे कार्य करते?
9. Manas AI वेबसाइट तयार करण्याचे काम कसे हाताळते?
10. Reinforcement Learning (RL) म्हणजे काय?

६. निबंध स्वरूपाचे प्रश्न

1. LLMs पासून AI वर्कफ्लो आणि शेवटी AI एजंट्सपर्यंत झालेल्या विकासावर चर्चा करा.
2. नोटबुकएलएम, जेमिनी आणि चॅटजीपीटीच्या उदाहरणांचा वापर करून AI टूल्स डेटा विश्लेषण, संशोधन आणि उत्पादकता वाढवण्यासाठी कसे वापरले जाऊ शकतात ते विश्लेषण करा.
3. रीइन्फोर्समेंट लर्निंग आणि सुपरवाइज्ड फाईन-ट्युनिंग स्पष्ट करा. DeepSeek च्या RL वापरामुळे तर्क क्षमतेत कशी वाढ झाली?
4. सिंपल रिफ्लेक्स, मॉडेल-बेस्ड रिफ्लेक्स, गोल-बेस्ड, युटिलिटी-बेस्ड, लर्निंग AI एजंट्सची तुलना करा. प्रत्येकाचे कार्य काल्पनिक उदाहरणाने स्पष्ट करा.
5. n8n सारख्या टूलचा वापर करून साधा संभाषणक्षम AI एजंट तयार करण्याची प्रक्रिया वर्णन करा.

७. महत्त्वाचे शब्द

About the Author

आनंद रामा पोटे

Administrator

Visit Website View All Posts

महत्वाची महिती

“मुकेश अंबानींच मोठ पाऊल – जिओ भारत GPT आणि Reliance Intelligence ची सुरुवात” ChatGPT वापरून ऑनलाइन पैसे कसे कमवायचे ओला रोडस्टर इलेक्ट्रिक बाईक: सर्व काही जे तुम्हाला माहित असले पाहिजे “📱 सेलमधील गुपितं: फोन खरेदीपूर्वी वाचा ७ धक्कादायक सत्यं!” “भविष्याची बाईक? Acer Predator e-Bike बद्दल तुम्हाला माहित असायला हवे सगळं” 30 वर्ष टिकणारी पॉवर बँक – मोबाईलसाठी भविष्याची क्रांती “फक्त काही महिन्यांत लाखो कमवा! २०२५ मध्ये सर्वाधिक मागणी असलेले AI ऑटोमेशन कौशल्य” पायथन संपूर्ण अभ्यासक्रम: भाग 1 – व्हेरिएबल्स आणि डेटा प्रकार घरगुती उपायांनी कमी करा वजन – मजेशीर स्टाईलमध्ये शिक्षक अतिरिक्त कसे होतात? संपूर्ण माहिती, नियम व पुनःस्थापना प्रक्रिया 🚗 Tata Punch च्या किमतीत GST घट झाली तर काय होईल? TAIT निकाल 2025: एक्सेल गुणयादीत तुमचं नाव शोधा फक्त एका सेकंदात! “TET पात्रता मिळवण्यासाठी सर्वोत्तम तयारी: टिप्स, नोट्स आणि मॉक टेस्ट मार्गदर्शन” 🏠 महाराष्ट्र बांधकाम कामगार घरकुल योजना – संपूर्ण मार्गदर्शक स्कुटीचा चोक चालु राहिल्यास होणारे गंभीर परीणाम उत्पन्न प्रमाणपत्र मिळवण्यासाठी सर्वसमावेशक मार्गदर्शक CSC ची नवीन बँकिंग सेवा: फक्त ₹18 खर्च करून ₹100 पर्यंत कमवा! जाणून घ्या कसे. ७५ शाळा/कॉलेजना वाढीव २०% अनुदान मंजूर! : तुमची शाळा/कॉलेज यादीत आहे का? 🪔 “ऍनिमेशन शिकून भविष्य घडवा: भारतीय विद्यार्थ्यांसाठी मार्गदर्शक” निवडणूक आचारसंहिता काळात या कामांवर बंदी असते… 🎬 रिव्ह्यू: दशावतार – पौराणिकतेच्या पलीकडचा रिव्हेंज थ्रिलर आयकर 2025-26: नवे नियम, नवे प्रयोग, नवा भारत तुमचा पगार किती? महाराष्ट्रातील कर्मचाऱ्यांसाठी झटपट वेतन कॅल्क्युलेटर रक्त कमी आहे कसे ओळखावे?रक्त वाढीसाठी रामबाण उपाय,Hb कमी होणे “कर्मचाऱ्यांसाठी नवा धक्का! — ९ ते १२ तास कामाचे तास, संतापाचा भडका” “आपली जन्म तारीख टाका आणि मिळवा निवृत्ती वय – सरकारी कर्मचारी Calculator (महाराष्ट्र & केंद्र शासन)” शासनाचे नवीन परिपत्रक : एकत्रित पेन्शन योजना (UPS) विरुद्ध राष्ट्रीय पेन्शन योजना (NPS) Google Drive भरला आहे, रिकामा कसा करावा? – संपूर्ण व विस्तृत मार्गदर्शक 2% वाढीव महागाई भत्ता लागू | महागाई भत्ता काढण्यासाठी एक्सेल शीट 🌟 शासनाचा नवा GR: शिक्षकांचा पगारवाढ हिशोब करा थेट ऑनलाइन कॅल्क्युलेटरने 👉 “८वा वेतन आयोग – तुमचा बेसिक पगार टाकून जाणून घ्या अंदाजित पगारवाढ” ⭐ “अक्षरधाम : ऑपरेशन वज्रशक्ती – पाहायलाच हवा असा थरारक चित्रपट!” 🏍️ “एकदा चार्ज, 500km मजा – Ola Roadster X चा दमदार अनुभव” युडायस पोर्टल, स्टुडंट पोर्टल व विदयार्थी-शिक्षक संख्येचे नविन निकष “40% GST शॉक! कोणत्या वस्तूंवर बसणार करवाढ? जाणून घ्या” शॉप ॲक्ट लायसन फक्त १५ मिनिटांत आणि ₹५९ मध्ये तुम्ही रोज खाता का बडीशेप ? बडीशेप खाताना कोणती खबरदारी घ्यावी ? TET तयारीतील टॉप ५ चुका आणि योग्य रणनीती “कुणबी मराठा जात प्रमाणपत्र मिळवण्यासाठी कोणते पुरावे लागतात? जाणून घ्या संपूर्ण माहिती” DMart द्वारे पैसा कमवण्याचे सोपे उपाय – तुम्हालाही होईल फायदा! नितीन गडकरींची घोषणा: इलेक्ट्रिक वाहनांच्या किंमती कमी होणार — भारताच्या EV भविष्यातील एक महत्त्वाचे पाऊल स्मार्ट मीटर लावणे बंधनकारक आहे का? ग्राहकांनी वाचायलाच हवी अशी माहिती केसगळतीसाठी घरगुती आयुर्वेदिक तेल : 3 दिवसात केसगळती बंद “AIचा स्फोट! जग संपणार का सुरु होणार स्वर्ग?” महिलांचे आरोग्य आणि मासिक पाळी: संपूर्ण मार्गदर्शक 📱 Mobile Battery लवकर का संपते? – 10 सोपे उपाय ✨ लॉटरी आणि AI: ChatGPT तुम्हाला श्रीमंत करू शकतो का? शाळांना सप्टेंबर अखेर मिळणार २०% टप्पा अनुदान — शासनाच्या अटी, प्रक्रिया आणि परिणाम तुमचा YouTube चॅनल बदलणार! ५ नवीन अपडेट्स जे क्रिएटर्ससाठी गेम-चेंजर आहेत शासकीय कर्मचारी वैद्यकीय बिल प्रक्रिया मार्गदर्शक शिक्षण शुल्क प्रतिपूर्ती योजनेत मोठा बदल: ₹8 लाखांची उत्पन्न अट रद्द, पण ‘नॉन-क्रिमीलेअर’ प्रमाणपत्र बंधनकारक मुख्यमंत्री रोजगार निर्मिती योजना (CMEGP) – संपूर्ण माहिती आणि मार्गदर्शन फ्रीज: मित्र की शत्रू? अन्न साठवणुकीबद्दलचे गैरसमज आणि शास्त्रीय सत्य मिराई : भारतीय सुपरहिरो सिनेमात एक आध्यात्मिक प्रयोग “जीएसटी कपातीमुळे गाड्या आणि स्कुटरच्या किंमतीत मोठी घट : नवीन किंमत जाणून घ्या” पालकांसाठी महत्त्वाची बातमी: ७–१५ वयोगटातील मुलांचे आधार MBU-1 आता वर्षभर मोफत सूर्यकुमार यादव, पाकिस्तानी खेळाडू आणि हात न मिळवण्याचा प्रकरण 🚆 पश्चिम-मध्य रेल्वे भरती २०२५ – २,८६५ जागांची सुवर्णसंधी “थेट कर्ज, प्रशिक्षण आणि व्यवसायासाठी या समाजातील युवकांना सुवर्ण संधी” मतदार ओळखपत्रातील चुका मोबाईलमधून दुरुस्त करा – सोपी पद्धत चॅटजीपीटीशी संबंधित ६ मोठे धोके जाणून घ्या, या ५ गोष्टी शेअर करू नका, गोपनीयता धोक्यात आहे…  लाडकी बहीण योजना अपडेट – ऑगस्ट व सप्टेंबर हप्ते लवकर जमा होणार “सुप्रीम कोर्टाचा निर्णय: TET परीक्षा शिक्षकांसाठी बंधनकारक, फक्त या शिक्षकांना सुट” महाराष्ट्रातील शिक्षकांच्या वेतन सुधारणा : पगारवाढीच्या उपक्रमांचा सखोल अभ्यास गोड, नाजूक आणि लवचिक – आदर्श म्हैसूर पाक बनवण्याची युक्त्या!” “नवीन vs जुनी करप्रणाली | 2025-26 Tax Calculator मराठीत” खडू ते स्मार्टबोर्ड — शिक्षक आणि बदललेले आव्हान “घरच्या घरी बनवा मार्केटसारखे ग्रील्ड सँडविच” टाटा चा भन्नाट शोध: आता हृदयाचं डुप्लिकेट मिळेल… आणि तेही डिजिटल महाराष्ट्र राज्य मार्ग परिवहन महामंडळ (MSRTC) 17,450 पदांसाठी मेगा भरती 2025 ह्युंदाई क्रेटा: भारताची सर्वात स्टायलिश SUV!🚗 पॉवर, प्रेस्टिज आणि परफॉर्मन्सचा परफेक्ट कॉम्बो! खोकला कमी करणाऱ्या सिरपमुळे मुलांचा मृत्यू: पालकांसाठी सावधगिरीचे मार्गदर्शन कोमट पाणी पिण्याचे फायदे.गरम पाणी कुणी पिऊ नये. घरबसल्या आधार अपडेट करा – मोबाइल नंबर, पत्ता, नाव व जन्मतारीख सुरक्षितपणे बदला! महाराष्ट्रातील आमदारांचे वेतन, भत्ते आणि निवृत्तीवेतन भारतातून जगभर पोहोचणारी पहिली ‘मेड इन इंडिया’ इलेक्ट्रिक SUV – 100 देशांत होणार निर्यात! “फक्त ५ स्टेपमध्ये रेशन कार्ड मिळवा! महाराष्ट्र सरकारची नवी ऑनलाइन सुविधा” अरताई: भारताचा ‘स्वदेशी व्हॉट्सॲप’ – फक्त मेसेजिंग नाही, तर डिजिटल क्रांती! ही ट्रिक वापरून बनवा खुसखुशीत”नारळाची वडी” 🔥 शासकीय कर्मचाऱ्यांसाठी मोठी खुशखबर : ८वा वेतन आयोग येतोय! नई रेनॉल्ट डस्टर 2025 आ गई है | 4X4 – 7 सीटर | ₹6.2 लाख | रेनॉल्ट डस्टर लॉन्च “भांडी घासायची झंझट संपली – Samsung AI Dishwasher आला मदतीला!” “एस टी बस पास: प्रवास करा सोप्या पद्धतीने, मासिक ते वार्षिक सवलतीत!” या दोन्ही फोन चे फिचर पाहून प्रेमात पडाल : एकदा पहाच वसंतराव नाईक विमुक्त जाती व भटक्या जमाती विकास महामंडळाची कर्ज योजना “१०वी पास असणाऱ्यांसाठी CSC ID मिळवा आणि महिन्यात ₹50,000 कमवा!” ✅ मराठा-कुणबींचा ऐतिहासिक हक्क : शासनाचा मोठा निर्णय आपके लिए सबसे अच्छा फ़ोन – 20000 से कम बजट में महाराष्ट्रातील शासकीय कर्मचाऱ्यांच्या रजा नियमांचे सविस्तर मार्गदर्शन Motorola Razr 60 Brilliant Collection (Swarovski Edition) – एक लक्झरी फोल्डेबल फोन! फ्लिपकार्ट बिग बिलियन सेल 2025: खरेदीची धमाल आणि जबरदस्त ऑफर्स! “शासकीय कर्मचाऱ्यांचा पगारवाढ कधी होणार? “शिक्षकांसाठी आनंदाची बातमी: GPF स्लीप ऑनलाईन उपलब्ध — शालार्थ 2.0 अपडेट 2025” प्रधानमंत्री कृषी सिंचन योजना (PMKSY) या योजनेचा अर्ज भरा त्वरीत 🚀 ISROचा भन्नाट प्रयोग – आता आपला डेटा अवकाशात, भांड्यात नाही हार्डडिस्कमध्ये! Amazon-Flipkart सेलचा खेळ : ऑनलाइन सेलचा गोंधळ आणि अपयशाचं सेलिब्रेशन 📱”जगातील पहिला होलोग्राम स्मार्टफोन: 3D कॉल्सचा नवा युगप्रारंभ” TAIT परीक्षा २०२५ निकाल जाहीर – तुमचा Roll Number आहे का यादीत? भारत शाळकरी मुलगा नाही, तर जगाचा ‘बिग बॉस’! तुमचा अंदाजे वार्षिक पगार टाकून इनकम टॅक्स काढा ?