परग्रहावरील जीवसृष्टीचा शोध कसा घेतला जातो?

K2-18b: परग्रहावरील जीवसृष्टीचा शोध कसा घेतला जातो?

परिचय: अलीकडे K2-18b नावाच्या ग्रहावर परग्रही जीवसृष्टीचे आतापर्यंतचे सर्वात ठोस पुरावे सापडल्याच्या बातम्या अनेकांना थक्क करणाऱ्या आहेत. पण या शोधामागील विज्ञान समजून घेण्यासाठी आपण सोप्या आणि रोमांचक भाषेत K2-18b चा प्रवास जाणून घेणार आहोत.

1. ग्रह शोधणारे गुप्तहेर: टेलिस्कोप

पृथ्वीपासून अब्जावधी किलोमीटर दूर असलेल्या ग्रहांचा अभ्यास करण्यासाठी अत्यंत शक्तिशाली उपकरणांची गरज असते. यासाठी NASA ने Kepler स्पेस टेलिस्कोप पाठवला.

1.1. केप्लर: पहिला शोधक

२००९ मध्ये Kepler स्पेस टेलिस्कोप पाठवला गेला, ज्याने ट्रान्झिट पद्धत वापरून ग्रह शोधले. म्हणजे, जेव्हा ग्रह ताऱ्यासमोरून जातो, तेव्हा प्रकाशात सूक्ष्म घट होते. Kepler इतकी संवेदनशील होती की, “1000 किलोमीटर दूर गाडीच्या हेडलाईटसमोरून एक माशी गेली, तरी ती घट टिपू शकत होती.”

1.2. K2 मिशन

2013 मध्ये Kepler चे काही रिॲक्शन व्हील्स खराब झाले. शास्त्रज्ञांनी सूर्याच्या किरणांच्या दाबाचा वापर करून टेलिस्कोप स्थिर ठेवला. ही नवीन मोहिम K2 मिशन म्हणून ओळखली गेली आणि २०१५ मध्ये K2-18b चा शोध लागला.

1.3. हबल आणि जेम्स वेब: दोन पिढ्या

वैशिष्ट्य	हबल (Hubble)	जेम्स वेब (JWST)
इन्फ्रारेड स्पेक्ट्रम	1100-1700 nm	600-28,000 nm
प्रकाश पकडण्याची क्षमता	बेसलाइन	आरसा 2.5 पट मोठा, 6 पट जास्त प्रकाश
संवेदनशीलता	बेसलाइन	100 ते 1000 पट अधिक संवेदनशील
सादृश्य	ब्लॅक अँड व्हाईट टीव्ही	कलर हाय-डेफिनिशन टीव्ही

2. ताऱ्यांच्या प्रकाशाची गुप्त भाषा: ट्रान्समिशन स्पेक्ट्रोस्कोपी

2.1. पद्धत कशी कार्य करते?

ग्रहाच्या वातावरणातून जाणारा ताऱ्याचा प्रकाश विशिष्ट रंग शोषतो. जे रंग गायब होतात, त्यावरून शास्त्रज्ञ वातावरणातील रेणू ओळखतात.

2.2. रेणूंचे फिंगरप्रिंट

सोडियम: 589 नॅनोमीटर (nm)
हायड्रोजन: 121.6 नॅनोमीटर (nm)
पोटॅशियम: 770 नॅनोमीटर (nm)
पाण्याची वाफ: 1400 नॅनोमीटर (nm)

3. K2-18b: एका नवीन प्रकारच्या जगाची ओळख

K2-18b हा ‘मिनी-नेपच्यून’ प्रकारचा ग्रह आहे. त्रिज्या पृथ्वीच्या २.६ पट, वस्तुमान ८.६ पट आहे. यावरून हा एक महासागरीय ग्रह (Ocean World) असावा, असा अंदाज बांधला गेला.

3.1. ‘हायशियन वर्ल्ड’ मॉडेल

वायू: 80-90% हायड्रोजन
महासागर: विशाल आणि खोल
उष्णता: ग्रीनहाऊस इफेक्ट मुळे पाणी द्रवरूपात राहते
भविष्यवाणी: अमोनिया नगण्य

4. जगाला हादरवून टाकणारा शोध: DMS ची उपस्थिती

JWST ने K2-18b च्या वातावरणात मिथेन, कार्बन डायऑक्साइड आणि डायमिथाईल सल्फाईड (DMS) चे संकेत सापडले.

4.1. DMS महत्त्व

पृथ्वीवर DMS सागरी जीवसृष्टीद्वारेच तयार होते
हा जीवसृष्टीचा प्रमुख संकेत (biosignature)
शोध जगभरातील शास्त्रज्ञांना थक्क करणारा

5. विज्ञानाची कार्यपद्धती: अनुत्तरित प्रश्न

पुराव्यांचा सिग्मा स्तर: सध्या 3-सिग्मा (99.7%) अचूकता, 5-सिग्मा (99.99994%) आवश्यक आहे
DMS चे अन्य स्रोत: निर्जीव स्रोतांची शक्यता तपासणे आवश्यक
इथेन कुठे आहे?: DMS सह असलेले उप-उत्पादन अद्याप नाही
अमोनियाची अनुपस्थिती: हायशियन मॉडेलला पुष्टी देणे आवश्यक

6. निष्कर्ष

K2-18b वरील जीवनाचा शोध हा आतापर्यंतचा सर्वात ठोस संकेत आहे, पण अंतिम पुष्टी बाकी आहे. हा शोध केवळ एक वैज्ञानिक शोध नाही; मानवतेसाठी आणि संस्कृतीसाठी एक नवे आव्हान आहे. भविष्यातील निरीक्षणे या रहस्याचा अखेरचा उलगडा करतील.

Gemini फीचर इमेज प्रॉम्प्ट

“A realistic depiction of exoplanet K2-18b: a blue-hued ocean world covered in thick hydrogen atmosphere, distant red dwarf star in the background, subtle mist above ocean, high-resolution, cinematic space art style, with hints of alien life signs in water reflections.”